buenas tareas
Ciclo otoño 2013
Voss
Fuentes etnohistóricas -- Material de clases adicional
Tema 1:
El rol del ajaw y jalach winik en la sociedad maya posclásica
Fuente 1:
Chumayel
1913 The Book of Chilam Balam of Chumayel (The Museum Anthropological
Publications V), edición facsímil con una introducción de G. B. Gordon,
Philadelphia University Museum, University ofPennsylvania, Philadelphia.
Chumayel 1913: 10−11 (f.6v−f.7r)
[Ortografía maya moderna]
…: ka hop’i u tepal lobi: ka hop’i ti pay ajawlilobi: ka hop’i u tan la balob: ka hop’i u k’uchul
u pulul teob: ka hop’i u pulikob ich ch’en: ka uyabak u t’anob tu menel yajawlili: mahal u
t’anob lay kawich hun hun aj keele: lay kawich u k’aba u winikile: ti ku t’ikal tu hol ch’en //
ch’en ti nohol ka tun binich’abil ka tun hok’i yalab u t’an ka hop’ u ch’abal u t’an: ka ts’uni u
t’an: ka hop’i yala bal: ajawil: ka kul hii: ta kuchil ajaw wob: tumenob ka hop’iy bal jalach
winikil: ma ajaw kuchiy = chen u bel aj mex kuk: ka ix alabi ajaw u pul ben: aj mex kuk =
koot bin u naa…
1
ETHNOHISTORIA 2
Ciclo otoño 2013
Alexander Voss
Fuente 2:
Smailus, Ortwin
1975 El maya-chontal de Acalán.Análisis lingüístico de un documento de los años 16101612 (CEM Cuaderno 9), UNAM.
Los llamados “Papeles de Paxbolon Maldonado”
Smailus 1973: 47−52 (f.159: líneas 20−31 y f.160: líneas 1−17)
[Texto en el Chontal-Maya de Acálan-Tixchel en ortografía modernizada]
Hok’ castillan winikob tu habil 1527 años Uk’aba capitan don martin cortez ya ochiob
tanots’ik numiob tachix joliob tupan kab ZakchutteK’oti ta tektelob ta kah tuxak’haa [.] Yaix
tekelob yit’ok ukuchulob kahi uyit’okbel paxbolonacha ajaw akat’aniji kahix me abi umotbel
ubaob kablel ajawlel baob − cheba tats’unum ba ajawlel ba cheba atapan ba ajawlel ba
cheba tazakto ba ajawlel ba. Uk’al namach chuk’aba ya yuwala ubanel ts’aikkubelob in ta
namachob chan tsukul kab akat’ane ahix meen uti uchunchokbelob chuk’aba an ta ts’aililajix ubixel ut’ane tuba uchun ajaw [.] Yaix uchunpan uchuk’aba k’anal tuyak’ol ukatelob
heixmen tali yubi yit’okintel uchamkel uk’al capitan del valle castilla winik tekelob
taxak’haa. Kahi ut’anbelob machik bixik yajawob uk’al ma yuwili chuk’aba yol castillan
winik kahi ut’anbel huntul ajaw ch’ok uk’aba palokem ajaw: upate uba ta ajawleli kahi
bixiobix ta ochel tupam capitan yit’ok unukwinikobuk’abaob ilaji patsinchikiwa tamalbinyan
paxwanapuk’ paxhochakchan haintakob ulotob palokem ajaw [.] Ani tupam capitan del
balle castillan winik hain castillan winikob mach uts’oniob akatunlun ayan xach ti imach
2
ETHNOHISTORIA 2
Ciclo otoño 2013
Alexander Voss
winik ut’ane tuba castillian winikob in ma hain ajawi [.] Kahi ut’anbel capitan talikix ajaw
kilan ma xach k’atunob kokoxach kol numikon kilan kab upeteli uts xach kachele tuba cha
uts uzapanon [.] Che abi yalbintel banel winik utuzi uba ta ajawlel ilay taliix ut’ane tuba
paxbolonacha ajaw ya ta kah Itsamk’a[n]ak [.]
[Texto español del original de 1610-12]
Vinieron los españoles a esta tierra en el año de mil quinientos veinte y siete. El capitán
se llamaba Martín Cortés. Que entraron por Tanozic y pasaronpor el pueblo de Taxich, y
salieron al principio de la tierra de Xacchutte y llegaron a proveerse en el pueblo de
Tuxakhaa. Y estando allí con toda su gente enviaron a llamar a Paxbolonacha, rey, que ya
dijimos, el cual recogió todos sus principales de todos sus pueblos, del pueblo de
Taxunum y los principales del pueblo de Chabte, y los principales del pueblo de Atapan y
los principales delpueblo de Tatsanto, porque no se podía hacer cosa sin dar parte a
estos principales. Comunicó lo que había de tratar del caso, por los cuales fue consultado
lo que convenia en su gobierno, y que enviaban a llamar por el capitán de ellos,
españoles, que estaban en el pueblo de Xachaa; los cuales dijeron que no convenía fuese
su rey al llamado de los españoles porque no sabían lo que...
Regístrate para leer el documento completo.