Curso de maya
OBJETIVOS
• Al término de esta unidad los alumnos podrán distinguir los tonos de pronunciación y aprender alfabeto maya.
• Los alumnos podrán usar los pronombres personales y los pronombres dependientes.
• Los alumnos podrán usar los pronombres dependientes como adjetivos posesivos.
• Los alumnos empezarán a conjugar los verbos en el presente actual y en elpresente habitual.
• Los alumnos podrán formular preguntas con los siguientes adverbios bix, tu'ux y ba'ax.
NIVEL PRINCIPIANTES
Lección No. 1 - Parte I
EL ALFABETO MAYA
El alfabeto maya consta de 24 letras y un signo (') denominado glotal.
CONSONANTES
b ch ch' h k k' l m n p p' s t t' ts ts' w x y
(La d, f, g, r y la rr, se prestan del español para escribir las palabras que se hanintroducido al maya).
VOCALES
a e i o u
Estas vocales se pronuncian de acuerdo a la forma de colocación de los acentos, dichos acentos los denominamos tonos:
áa àa a'a áa' a'
ée èe e'e ée' e'
íi ìi i'i íi' i'
óo òo o'o óo' o'
úu ùu u'u úu' u'
Cada consonante se puede combinar con vocales para obtener nombres, palabras monosilábicas o bisilábicas, según sea la colocación delacento, así será el tono de pronunciación que se le dará.
ACENTO NEUTRAL
ACENTO ALTO
ACENTO BAJO
Nah Casa
Sa' Atole
Na' Mamá
Ni' Nariz
Chi' Boca
Hub Caracol
Nikte' Flor
Xanab Zapatos
K'ab Mano
P'o' Lavar
Áak Tortuga
Ch'íich' Pájaro
K'áan Hamaca
Kéeh Venado
Míis Barrer
Chíin Buche
Tsíimin Caballo
Sáamal Mañana
Xíimbal Caminar
Péek MovimientoBèech' Codorniz
Chìich Abuela
Ch'òom Zopilote
Kàax Gallina
Mìis Gato
Chàan Pequeño
Ts'òon Rifle
Hùuh Iguano
Lòol Flor
Pèek' Perro
Las vocales glotalizadas obtienen esta pronunciación
ACENTO NEUTRAL
ACENTO ALTO
ACENTO BAJO
A'al Decir
E'el Ovar
Tu'ux Donde
Ba'ax Que
Bu'ul Frijol
Suku'un Hermano
T'u'ul Conejo
Ka'an Firmamento
To'on Nosotros
Te'ex UstedesBa'al Cosa
Ma'alob Bueno
Cha'an Fiesta
Mo'ol Pezuña
K'i'ik Sangre
P'u'uk Mejilla
Puksi'ik'al Corazón
Ba'ale' Pero
PRONOMBRES PERSONALES
SINGULAR
PLURAL
Tèen To'on
Tèech Te'ex
Leti' Letio'ob
PRONOMBRES DEPENDIENTES
SINGULAR PLURAL
in k
a a
u u
Los pronombres dependientes no tienen significado por si solos, lo adquieren cuando se anteponen a los verbos en lasconjugaciones del presente habitual y presente actual.
Lección No. 1 - Parte II
CONJUGACIONES EN MAYA
PRESENTE INDICATIVO
El presente de indicativo se divide en actual y habitual.
PRESENTE ACTUAL
El presente actual indica que la acción del verbo se ejecuta en el momento mismo de expresar la oración. Para conjugar los verbos en el presente actual primero se dicen los pronombrespersonales, tèen, tèech, leti', to'on, te'ex, letio'ob, y se añade la particula táan, los pronombres dependientes in, a, u, k, a, u, respectivamente y el verbo.
MODELO DE CONJUGACIÓN
tene' táan in míis
teche' táan a míis
leti'e' táan u míis
to'one' táan k míis
te'exe' táan a míise'ex
letio'obe táan u míiso'ob
Todos los verbos que comienzan con vocal en la conjugación llevan lossiguientes prefijos. Ejemplo:
Tene' táan in wa'alik
Teche' táan a wa'alik
Letie' táan u ya'alik
To'one' k a'alik
Te'exe' táan a wa'alike'ex
Letio'obe' táan u ya'aliko'ob
La partícula táan se puede contraer y se convierte en tin. Por ejemplo, se elimina parte del pronombre personal, la partícula táan y queda la primera t y el in: tene' táan in míis
tinmíis
ta míis
tu míis
t míis
ta míise'ex
tu míiso'ob
"Las formas con la partícula táan, indican una acción progresando constantemente, es una acción necesariamente de más de una duración momentánea yendo en el tiempo presente" (Vermont Salas, 1982:69).
PRESENTE HABITUAL
El presente habitual no indica cuándo se ejecuta la acción del verbo, sino...
Regístrate para leer el documento completo.