Ensayo en quechua

CHAMANAYUQ NUNAKUNAPA KAWAYNIN

Graciela Solis Yanac

Resumen

El presente ensayo trata acerca de la vida de los pobladores del caserío de Chamanayuq Huaraz, la forma de organizarse en las actividades relacionadas con la vida en la chacra, principalmente en lo que se refiere a los trabajos en el sembrío, crianza de animales y la cosecha y, todas las costumbres que van relacionadoscon dichos trabajos. En este caserío claramente se observa la presencia viva de las formas de organizaciones ancestrales para el trabajo, como son: El ayni, la minka y la mita, principalmente en los trabajos de sembrío, crianza de animales y cosecha de los difererntes productos. Del mismo modo existen las diferentes costumbres como: yunta tsullanpaatsiy, matsuy, panqapaq yapya (en el sembrío);umpakuy, pullan pura waatakuy, mitsipukuy (crianza de animales); llamitsinakuy, ushkay, el trueque y otros (en la cosecha)

Rikaatsikuqnin

Yanasantsik Ivan ninqanmi rikaatsimantsik andinu nunapa yachayninta, yarpachakuynintapis, imanawkay kutitsinakuy, yanapanakuy, qaranakuy, kanqanta. Tsaynaw kawakuy nuna pura, llapan imapis kaqkunawan, apukunawanpis. Kaynaw yachayninwan alli rurakur,uryakurmi tarin alli kawayta, mana rahu kaq hirkachaw taykar, ichiklla yakullawan murukur, wakin chakrankunaqa mana yaku tsarinan kaykaptin, tamyallawan murukuykar, ichikllata murukurpis.

Kay urya rikaatsikun imanawpis Chamanayuq markachaw taaraq nunakuna kawayanqantam, chakrankunachaw imanaw uryakuyaqanta, yanasa pura, kasta pura, marka mayii pura imanawpis tukuy ruraykunachawuryayanqankunatam. Itsanqa alli rikaatsikun chakrachaw uryar imakunatapis rurayanqantam, tsaynawmi hina mikuy ayllupakuychaw kaqkunatapis. Tsaypaqmi nawpata Chamanayuqchaw yachaq nunakunata (warmita, ullquta, wamrakuna) tapukurir akrakasqa kaychaw rikaanapaq kaqkuna. Kay qillqa alli kaayinapaq chuskuman rakikashqam, tsaykunam kayan:

Huk kaqmi riqitsikun Chamanayuq marka maychaw kanqanta, nunankuna imanawkawayanqanta, ima shimita rimayanqantapis. Ishkay kaqchawnan rikantsik imanawpis uryakur kawayanqanta, kima kaqnam willamantsik kay markachaw unay nunakunapa yachayninkuna kawanqanta, chusku kaqchawqa rikantsik hina murukuy ayllupakuychaw ruryanqakunatan, pitsqachawnam ushananpaq patsaatsikuykunata rikantsik.

1. Chamanayuq markata riqishun maychaw kanqanta, kawayninta, rimaynintapisChamanayuqqa chakra markam, shumaq hirka pachanchaw takshalla kaykan, Huaraz suyuchaw. Limata aywashqa Santa mayupa kuchunchaw allawkanmanpam, Huaraz plazapita Llaclintu tsakakama (Chamanayuqman tsimpana tsaka) 10 waranqa tatkim tupun. Llanllintu tsakapitaqa chaki naanillapam yaykuntsik. Kaychaw wayikunaqa tikawan, rumiwan tihawan rurashqan, kanran huk ishkay kusinakuna uqshawan qatashqa.Chamanyuqqa kimamanmi rakikan, tsaykuna kayan: Mallallaq, kullunayuq, chamanyuq central. Kay markapam aywantsik shutu markata (kanan Santa Catalina), qaqaranqa: Huamarinwan, Shutuwan, Wantumaywanpis.
Hampikuna wayichawmi kaykan, ayka nunakuna chamanayuq markachaw kayanqan (ichikpis hatunpis)

Kay markachaw kawaq nunakunaqa allí kawayaananpaq tukuytam rurayan wakin kastakunapitaqaullqu kaqkunam karu minakunaman uryapakuq aywayan, wakinkunaqa Huaraztam uryakuq aywayan quyakunapa, ahapanam kutiyan . Warmikunaqa manam maytapis aywayantsu, tsayllachawmi kayan wawankunarta winatsir, huk ishkay ashmakunata (haka, wallpa, kuchi) waatar, hina tukuy laaya mikuykunatam wallka wallka murukuyan: papata, harata, allwita, aawashta, linuta, pushputa, triguta, cebadata, ullukuta, uqata,qiwatapis wakinkunaqa jueves hunaqkunapam chakra qurakunata (ishmuna, akurma, anis, qara mati, shiqya ) ayllupakuriykur ichik wayi qurankunatawan (mihurana, toronjil, kulin) ahurkur Huarazpa apayan rantikuq. Yaku tsarinan kaqchawqa alfalfa qiwatam murukuyan rantikuyaananpaq, tsaywanmi ima pishiqkunatapis rantiyan. Huk mamam nin: “Siñuriita kay qiwam salvasyun, mana qiwa kaptin maypitaraq...