Quiche
Ri taq chupil q’aq’ are ri’, ri ch’umil
ri xe’qaj uloq cho ri kaj,
are k’u ri ch’umil are ri’, ri chupil q’aq’
ri man xekwintaj xe’qaj uloq.
Kakichup kakit’iq ri kichäj
rumal k’u ri’ kuq’i’ jun aqab’ chike.
Luciérnagas
Las luciérnagas
son estrellas que bajaron del cielo
y las estrellas son luciérnagas
que no pudieron bajar.
Apagan y enciendensus ocotíos
para que les duren toda la noche.
Che’
Rex wuj,
che’ tzib’anel ajb’ix
janipa’ je’lik tz’ib’ k’o pa ri axaqche’!
Xa japachin ta ne’
katak’ip pa ri aq’ab’che’
kujaluj ajb’ix.
Árbol
Libro verde
árbol poeta
¡cuanta poesía en tus hojas!
Quienquiera
que se pose en tus ramas
se vuelve cantor.
Ri Tinamit
Nim ri nutinamit.
Rajawaxikkumalama’jun
rulewal pa ri uq’ab’.
Kujaluj che’ chuxo’l ri k’achelaj.
Kaqaya uq’ijol ri patan, ri unojib’al...
Kojxik’anik je’ oj k’o kuk
pa taq b’e xukuje’ pa uqab’ b’e,
xa jewa’ kaqana’ ri uki’yal,
ri la’j unimal.
El Pueblo
Mi pueblo es grande
Hay que restregarse
la tierra entre las manos.
Sentirse árbol entre sus bosques.
Reverenciar sus rituales....
Corretear como ardillaspor sus caminos y veredas
para sentir el sabor,
la sencillez de su grandeza.
Q’ojom
Man kinwaj taj katinto q’ojom,
man kinwaj taj!
Pune ta jewa’ katinwaj
ruk’ri wanima’
Kinrayij kinb’e naj, sib’alaj naj,
kinopan ta k’ulo pa jun k’olib’al
ri man ko’pan ta ri natasib’al chuwe.
Kinrayij kinb’in ta pa ri kaq’iq’
re man kakanaj ta retal che ri nub’ekinwaj kinsach nuna’tasib’alilje’ k’uri’ man kinriq ta chik.
Marimba
No quiero escucharte marimba
¡no quiero!
Y no obstante te amo
con toda mi alma.
Quisiera irme lejos, lejos,
donde no me atormenten los recuerdos.
Caminar por el aire
para no dejar huellas
que el recuerdo se pierda
y no me encuentre nunca.
En la oscuridad
En la oscuridad
es más fácil hablar
con los muertos.
El hilo de la voz
esmás delgado.
Los muertos sólo oyen
sonidos transparentes.
Pa ri xe’qal
Pa ri xe’qal
man k’exta ri’ katzijon jun
kuk’ ri kaminaqib.
Ri ubatz’il ri qach’abal
sibalaj xax ri’.
Ri kaminaqib xwi ki kito
ri saqsoj taq ch’abalil.
Altares
Los altares de piedras
que asentaron los abuelos
son los cimientos donde se amarran
(con fuego, incienso y pom),
las esperanzas de nuestrospueblos.
Ta’bal
Ri abaj re ta’bal
ri xki yakan ri qati’t qamam
chila ri’, ri kaxim wi
(ruk’ q’aq’, ruk’ q’ol, ruk’ kach’),
ri eyenik re ri qatinimit.
.
Urikil kaj
(comida de cielo)
en nuestra lengua les decimos:
“uti’j juyub”
(carne de monte)
“uxikin che’ “
(orejas de árbol),
“q’eq’umal kotz’ij “
(flor de oscuridad).
Se comen asados,
en recados o en chirmol.
Sólo unavez al año brotan
y su sabor dura un año.
Los hongos en mi lengua
también se llaman
“urikil kaj”
Uchi’ja
(boca de la casa),
puerta.
Ub’oq’och ja
(ojos de la casa),
ventanas.
Uwi’ja
(cabellos de la casa),
techo.
Raqan ja
(pies de la casa),
corredor.
Utza’n ja
(nariz de la casa),
esquinas.
Upam ja
(estómago de la casa),
interior.
Ja,
casa.
De plumaje café
yanaranjado.
Ch’ik ch’ik ch’ik
(está llamando al agua)
Ch’ik es su canto,
ch’ik es su nombre.
Salta contento entre
cogoyos de milpa.
Es el pajarito
pedidor de la lluvia.
http://momostenango.blogspot.com/
http://juanlunes.blogspot.com/2010/04/poesia-indigena-contemporanea-la.html
http://elalakranliterario.blogspot.com/2008/09/poesa-peregrina-humberto-akabal.html
Rondas
Kamik Kinb’ij lenub’i, ali Yamanik nub’i
chuquje le ak’alab’, kamik kak’ib’ij le kib’i
kel ub’i le jun wachi’l, le jun chik ub’i Nik’te.
Konojel kekowinik kakib’ij le kib’i
sub’alaj utz we kaqeta’maj le qab’i
Rech kaqasik’ila qib’ chech taq le qab’i.
Ahora digo mi nombre, niña Yamanik es mi nombre.
Ahora, todas las niñas y los niños dicen su nombre.
Miguel es el nombre de mi compañero, el nombre de mi...
Regístrate para leer el documento completo.