Tirikitawn

EUSKAL LITERATURA
XVI.mendea: Euskarazko lehenengo liburua argitaratu zen mende honetan. Ehun urte lehenago moldiztegia sortu zen Alemanian. Aurrerapen horrek izugarrizko bultzada eman zuen kultura eta liburugintzari. Europako zenbait tokitan errenazimendua nagusitu zen. Inprenta asmatu zen eta idazlanak imprimitzen hasi ziren. Hizkuntzak sortu ziren ere mende honetan. Lehenengo liburaeuskaraz inprimatu zen. Idazle nagusienak, Joanes leizarraga, Bernart etxepare (Euskarazko lehen liburua idatzi zuena) eta Joan perez Lazarraga izan ziren. Mende honetan, gipuzkoa, nafarroa, araba eta bizkaia konkistatu berriak ziren. Europan herri hizkuntzek latinaren lekua hartu zuten. Elizaren jokabidea zorroztu zen ere garai hartan. Bernat Etxepare Linguae Vasconum Primitiae idatzi zuen. Euskarazargitaratutako lehenengo liburua (1545) idatzi zuen.
-Bernat Etxepare, Donibane Garazi ondoan (Sarasketan) jaio zen, 1480 inguruan. apaiza izan zen. Euskarazko lehen liburu imprimatuaren idazlea izan zen. Bere helburua, poza eta euskara mundura zabaltzea zen. Gai nagusienak hauek ziren: Erlijioa oso mempe zuen poemak idaztean, hauek ziren liburuko luzeenak, gehienak Ama Birjinari eskainiak ziren.Maitasuna ere zen bere gai nagusienetariko bat, gizon-emakume arteko maitasuna espresatzen zuen. Poema batean aitortzen duenez, espetxean ere egon zen. Atxilotzearen arrazoiak ez daude oso garbi, batzuen iritziz, garai hartako gatazkan Gaztelako erregearen alde jokatu izana leporatuko zioten; beste batzuek, ordea, arrazoi politikoak bainoago, moralak izango zirela uste dute. Bordelen argitaratuzen bere euskerazko lenengo eta liburu bakarra 1545 an, Linguae Vasconum primitiae izenburuarekin, non argi lagatzen du lehen euskal idazlea dela. Hamabost poemez osatutako bilduma bat da, eskaintza moduko hitzaurre labur batekin. Guztiz hizkera herritarra erabili zuen eta behenafarreraz idatzi zuen. Haren lana ez zen oso ezaguna izan, ale gutxi argitaratu baitziren. Bere estiloan 31 lerrotakoprosa erabiltzen du eta beste guztia bertsoz idatzia (15 silabatako laukoak). Bere liburuak 3 atal ditu, lenengoan erlijio gaiak aipatzen ditu, bigarrenean emakumearekiko maitasuna, eta hirugarrenean, dantzarako eta euskara nagusitzeko prosa alaiak.

XVII.mendea: Ipar euskal herrian aurrerakada andia egon zen, baina hegoan, berriz, ez zire argitarapen asko egin, eta idazlanak ez ziren izankalitate berdinekoak. Arrantzak aurrerapena ekarri zuen lapurdiko kostaldera, bizi maila igoz. Gerrak baretu egin ziren, eta idatzi ziren lan gehienak helburu erlijioso eta didaktikoak zituzten. Sarako taldean, Etxebarri, axular (elizgizonak) eta idazle gehiago zeuden. Buruzagia Axular zen mende honetan. Lapurteraz idazten zuten eta gaiak erlijiosoak ziren gehienbat. Bazeuden idazle batzuk prosaz etabertsoz idatzi zutenak ere.

Pedro Agerre Axular (1556-1644) Nafarroan jaio zen, baserri batean. Ikasketak Iruñean, Lleidan eta Salamancan egin zituen. Apaiza izan zen gizon hau. Iruñera joan zen, eta han giza-zientziak, erretorika eta filosofia ikasi zituen. Ziur dakiguna da Salamancan Teologiako hiruzpalau urte egin zituela. Izan ere, Koldo Mitxelenaren familiarteko batek 1972an liburu batentitulua aurkitu zuen. Erlijioari dagokionez, Axularrek Gero liburua idatzi zuenean, katolizismoa finkatuta zegoen Frantzian, beraz, guda garaia amaituta zegoen. Axularrek berak Gero liburuan bi irakasle aipatzen ditu. "Gero dioenak bego dio" atsotitzak laburtzen du obraren edukia. Zereginak gerorako uztea alferraren leloa dela frogatzen du bertan.
Askok diote Axular sermolaria dela idazleabaino lehen. Genero persuasiboa du eta jokaera aldatzea du helburu.
XVIII.mendea: XVIII.mendean entziklopedia asmatu zen, honi Elhuyar deitu zioten, eta herria jakintsuagoa bihurtu zen, honekin batera literatura indartu zen. Bergarako errege mintegian sortu zen ere bai XVIII.mendean. 1789an Frantziako iraultza iparraldera heldu zen eta dena zentralizatzea nahi izan zuten eta euskara asko galdu zen...