Refran en lengua indigena
Español: cuando el perro es bravo, hasta a los de la casa
Kóoto'obe' ku máano'ob tu juun, tamano'obe' múuch u máano'ob.
(Las águilas andan solas,los borregos en manada)
U jach nojochil k'aas ti' le k'aaso'obo', ba'ate' yéetel ba'alche'ob.
(El mayor mal de los males, lidiar con animales)
a'at le ba'ala' paalen: U paache' u táan, u táane' upaach. (¡No te quemes la mente! ¡Su frente es su espalda! ¡Su espalda es su frente! )
Na'at le ba'ala' paalen: Wi'ij tu jalk'esa'al, na'aj tu jáala'al (Adivina adivinando: Hambrienta la vanllevando. Repleta la traen cargando )
1.- Xunáan x-p'aaxe', x-k'oos x-ookol
A una ama deudora, criada ladrona
2.- Ba'alche' joolok'e', tuunich ichil u janal.
A animal glotón, piedras en lacomida.
3.- Je'ek'ab le máabeno', tak le jach ma' j-si'ipilo' j-ookol.
Abierto el cajón, hasta el más honrado es ladrón.
4.- Oono'ob yéetel ko'olelo'obe' ku tajalo'ob chéen yoyot'k'a'abil.Aguacates y mujeres maduran a puros apretones.
5.- Le máax ya'ab u méek' táane, u p'íit u jeep'.
El que mucho abarca, poco aprieta.
6.- Ma' tu páajtal k-tsikbal yéetel ba'alche'ob.No podemos dialogar con animales.
7.- Wíinike' ma' tu páajtal u péeksik mix juntúul ch'ik wáa ma' tu yáanta'al tumeen Yumbil.
El hombre no podrá mover ni una pulga si no es ayudado porDios
8.- ¿Ka ch'a'ik wáa ka p'atik?
¿Lo tomas o lo dejas?
9.- Ka'alikil táan a pa'atik u tajal ma'alob le oono' ku tu'utal.
Mientras esperas que madure bien el aguacate se pudre.
10.-Ts'aake' ku yu'uk'ul junjun p'íitil.
La medicina se toma poco a poco
11.- Mix teech, mix teen.
Ni tú, ni yo.
12.- Le máax ma' k'aj-óola'ane' ma' tu páajtal u ya'ala'al wáa utswáa k'asa'an.
Al que no es conocido no se le puede decir si es bueno o malo.
13.- Le máax ku náachtale' ku tu'ubsa'al, le máax ku kíimile' ku mu'ukul.
Al que se aleja lo...
Regístrate para leer el documento completo.