Vivir quechua

Runa masinchik ñak’ariyninwan kawsaspa
Kunan kutipi imayna imaynachus kay jatun llaqtanchikpi kawsayninchik kasqanmanta, imayna imayna kawsakuchkasqanchikmantawantaq sunquy ukhumanta lluqsiqkunata, chantapis, kikin nunaypi sinchi phiñakusqaymantawan, tumpa tumpallatapis, imayna imaynatachus runa masinchikta qhawasqanchikmanta, jamut’arinaykichikpaq willarikuchkaykichik.
- Chakra patapi -
Jaqayq’uñi p’unchawkunapi, manaraq Aya Mark’ay Jatun Raymichakuy ripuchkaptinraq, chay jatun yanmanta karupiraq kaq llaqtapiqa, papa chakra k’uchupi, kikin chay larq’a pata chayniqpi, qhari warmi, tata Faustino mama Marianwan tiyaykacharispa, llakiy kawsayninkumanta parlarikuchkarqanku. Payqa, sinchi sayk’usqa, ch’arkichasqa qhaskunpis jump’imanta aysasqallaraq maki muqunpi atiykukuspa, winkurisqajina kachkarqa. Makintaq kunkantaq, ruphaywan chayasqa kasqanmanta yanalla kaqta rikhuchikuchkarqa. Kurkuntaqa sillp’a sillp’a kutunawan, supi suysuna rikch’akuqwan, pakasqa karqa. Warmintaqri, mikhusqankuwan ch’ichichasqa chuwakunata, chanapis mayqin mankakunapichus mikhunata apamusqanta mayllaspa jallch’akapuchkarqa. Chay larq’ap yakun sipsi kaynillan mana ima parlapayanarikuptinku uyarikuchkarqa.Unaytaqa, chay larq’apiqa, manapuni yaku jayk’aqpis pisiyariqchu. Manapis kuyurichkanmanpis jinalla rikhukuq, manataq mana ima phullpuypis kasqanta rikhukuqchu, ch’inllamanta uraman ripuq, mana chayri, kikin chakraman kachaykuriptinchiklla phullpuririq. Mana ajina ruwaptinchikqa, yakup urallanpi ima laqhitapis, ima qhupatapis qharastasqanta ch’uwa yakullapi rikhusqanchikta chay yaku puririsqantayachakuq karqanchik. Ch’innnnllapi chay larq’a yaku purikuq. Kunantaq, para pisiyaptinchus, runa mana sumaq jallch’aptinchus, manaña yaku kaq jinaman rikch’akunchu. Kunanqa chay unay achkha yaku chay larq’api purikuqqa imaynachus ruphaywan titikunata unuyachispa puririchinchik ajinallataña yaku puririkun, sapa juch’uy p’ukyuman urmaykuriptintaq, tumpata phullpuykurinqa. Pisi pisillañapuni yakuchay larq’anta purikun, maychus kaspaqa chay rakhu k’aytuman rikch’akuqta, imajina surukapuchkanmanpis jinalla puririqta niykichikman kasqanta.
_ T’ukurikuchkarqani…_ pay nirqa.
_ Wata tukukuy raymikunapaq jatun llaqtamansina uraqaykusaq. Tumpallatapis qullqita, runapaq llamk’arispa tantariq ririyman. Imaymanapis llamk’ay kasqanta jaqaymana jamuqkuna willariwanku. Astawanpis, chay wallpakunataq’ipiykachaspallaraq, chay granja nisqakunamanta, chiwakunapi sat’iykusqata, auto pataman tawqarasqata churana kaq kasqa, chaymantataq iskay pachak, mana chayri, kimsa pachakkunata jap’iriq kasqanku. Achkha llamk’aqkunatapuni mask’ariq kasqanku! Nispa niwanku.
_ ¡Arí!_ nispataq, warmin kutichisqa, mana imayna imaynamanta kusiyninta pakay atispa, imaynatachus, pipas walliqyarinanta yachakuq mana chayyachayninta pakay yachasqan jinapuni.
_ Ñuqatapis ñiriwanku…._ nispataq chay warmiqa kusiy kusillata parlarillasqapuni.
_ ...watiqmanta mama Justinapis jatun llaqtaman wata tukukuy raymikunapaq uraq’aykunqallataq nin, kunanpiwantaq turanpaq chanta ñañanpaq wawankutawan achuriykukunqa nin. Ñawpaq watapiqa, phichqantin wawanwanpuni riykusqa, jinapitaq phichqantinkumanta achkha qullqitatantaykusqanku, nin. Wiraquchakunaqa, qhapaq mamakunataq qullqitataq, p’achakunatataq, mikhunantinta ima jaywasqankuta nillantaq.
_ Icha a… manapuni yachanichu_ nispataq tata Faustinoqa kutichisqa.
_ Sinchitapuni jatun llaqtaman chayaqkuna muchusqankuta nillankutaqqa; astawanpis wawakunawan rispa. Q’ara pampapi puñuspa, chantapis parapi, wayrapi ima, chiriwan jasut’ichikuspa… chaypis, chaylla, astawanpischay machasqa runakunawan, chanta chay “cleferos” nisqakunawan q’illmachikuspa. Paraptinpis, mana imayyyyna imaynata puñukuyta atispa, anchata yaku k’illkukunaman junt’aykusqanrayku, nillankutaq ¿i? Kay qhipa risqanpipas, mama Justinaqa, imayna supay allqu uña lluqallata uyanta janch’aykusqanmanta parlarisqa ima ninkuqa. Maymantachá maman kasqa, tukuy uyantapuni millaytapuni ruwaykusqa, chay...