Empresa

Guarani mbo’epy peteîha UAA ODONTOLOGIA 2012
paufeki@hotmail.com, 0981732342 - 8 jasypo 2012.
PUTEĨ HA TAITEĨ
1. Guarani achegety
2. Puso
3. Taipu
4. Tai ndaipóriva Guaraníme
5. Jesarekopyrã
1. Guarani achegety
Guarani ñe’ẽte oguereko mbohapypa mbohapy taipu (fonemas) ha umíva jahai hagua jaipuru peteî achegety oguerekóva mbohapypa mbohapy tai (letras). Upévarejahai hagua peteï taipu jaguereko peteï tai año. Ndaipóri jajavy hagua.
Águi jahecháta máva mávapa umi tai ha mba’eichaitépa jaipuruva’erã.
Guarani Ñe'ẽ Achegety (Alfabeto Guarani) a - ã - ch - e - ẽ - g - g̃ - h - i - ĩ - j - k - l - m - mb – n - nd - ng - nt - ñ - o - õ - p - r - rr - s - t – u - ũ - v - y - ỹ - ' (puso).
1.1. Guarani ñe’ẽ achegetýpe jaguereko pakõi (12) pu’ae (vocales), umívaapytépe jaguereko:
• 1.1.1. Poteĩ (6) pu’ae jurugua: a - e - i - o - u - y; ha
• 1.1.2. Poteĩ pu’ae tĩgua: ã - ẽ - ĩ - õ - ũ - ỹ.
Pu’ae réra ou mokõi ñe’ẽgui: “pu” ha “ae”. “Ae” ou “ha’eñó”gui. Pu’ae hína upe ipúva ha’eño, ipúva ijeheguirei. Techapyrã:
• Kua = Chive vakapipopo ikua Kuã = Amo karai ohunga ikuã
• Oke = Pe mitã okeOkẽ = Nati ombotýkuri okẽ
• Api = Heta oĩ oguasu’apíva Apĩ = Ko karia’y oñeñapĩ
• Ro = Peru ho’u pohã iróva Rõ = Rejúrõ aháta nendive
• Pytu = Haimete ñandepytupa Pytũ = Ore róga iñipytũmba
• Aky = Che aipo’o umi yva akyAkỹ = Umi ao iñakỹ gueterei
1.2.Umi mokõipa peteĩ (21) tai hembýva ha’ehína pundie (consonantes) ha umíva apytépe jajuhukuaa:
1.2.1) Paapy (13) pundie jurugua: ch - g - h - j - k - l - p - r - rr - s - t - v - (') puso; ha
1.2.2) Poapy (8) pundie tĩgua: g̃ - m - mb - n - nd - ng - nt – ñ, oñemohendajeýva kóicha:
• 1.2.2.1) Irundy (4) pundie tĩguáitéva: g̃ – m – n – ñ; ha
•1.2.2.2) Irundy (4) pundie tĩjuruguáva: mb –nd –ng –nt.
Pundie réra ou moköi ñe’ẽgui avei: “pu” ha “ndie”. “Ndie” ou “ndive”gui. Pundie he’ise ipúva ambue ndive. Pundie oikotevẽ ambue taipúru ipu hagua. Péicha “m” hyapu ñambojoajúrõ hese umi pu’ae (ma, me, mi, mo, mu, my).
Guarani pundiekuéra réra ja’e hagua tekotevẽ ñambojoa-ju hesekuéra pu’ae “e” (che, ge, he, je, ke, le, me, mbe, ne, nde, nge, nte,ñe, pe, re, se, te, ve). Puso añoite héra tee. Techapyrã
|Ch = chéve |M = amonde |P = purahéi |
|G = regueru |Mb = mbaraka |R = ogueraha |
|g̃ = g̃uahẽ |N = nandi |RR = karréta |
|H = heta |Nd = ndéve |S = pesapymi |
|J = jagua |Ng = angete |T = tesa |
|K = rekueráma |Nt =ohónte |V = ova |
|L = lekaja |Ñ = amoñeno |‘ = ka’i |


2. Puso ha’e avei peteĩ pundie. Ichupe oñembohéra pundie hay’opy’agua. Puso jaipuruva’erã mokõi pu’ae pa’ũme año. Araka’eve ndajaipuruiva’erã mokõi pundie pa’ũme, térã peteĩ pu’ae ha peteĩ pundie pa’ũme. Puso jaipuruhápe katuete ñamopa’ũ mokõi pu‘ae. Techapyrã:
• Ku’a – kua /
• Po’i – poi /• Mbo'i – mboi /
3. Taipu
3.1. ha, he, hi, ho, hu, hy, jahai hagua jaipuruva’erã tai “h”.
Techapyrã:
• hapy /
• hepy /
• hi’änte /
• hovere /
• hunga /
• hye /
3.2. ja, je, ji, jo, ju, jy, jahai hagua jaipuruva’erã tai “j”.
Techapyrã:
• jagua /
• jety /
• jiperu /
• jogua /
• juru /
• jyva /
3.3. ka, ke, ki, ko, ku, ky, jahaihagua jaipuruva’erã tai “k”. Guarani achegetýpe ndaipóri “c” térã “q”.
Techapyrã:
• ka’a /
• kerana /
• Kirito /
• kóva /
• kesu /
• kygua /
3.4. sa, se, si, so, su, sy, jahai hagua jaipuruva’erã tai “s”. Ñane ñe’ẽte achegetýpe ndaipóri “c” térã “z”.
Techapyrã:
• sái /
• sevo’i /
• soso /
• su’u /
• syva/
3.5. va, ve, vi, vo, vu, vy,...